Vlaamse kookboeken | Antonius Magirus

Zeldzaam 17de-eeuws handgeschreven Brabants kookboek

Brabants kookboek Erfgoed Bibliotheek Antwerpen - pagina 4

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience te Antwerpen kreeg eind vorig jaar een 17de-eeuws handgeschreven kookboek cadeau van haar vriendenvereniging. Op de website van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience staat nu een digitale versie van het boek in pdf formaat.

Kookboeken uit die periode zijn bijzonder zeldzaam. Uit de zeventiende eeuw zijn in het Nederlandse taalgebied slechts een dozijn kookhandschriften overgeleverd en slechts twee gedrukte kookboeken. Dat komt omdat kookboeken echte gebruiksboeken waren. Ze stonden niet in de bibliotheek maar in de keuken, om dagelijks geraadpleegd te worden tot ze uiteen vielen en werden weggegooid.

Het handschrift in quarto-formaat telt 56 folio’s, waarvan 7 blanco, en is afkomstig uit de nalatenschap van volkskundig en culinair historicus W. L. Braekman (1931-2006). Het bevat naast culinaire ook geneeskundige recepten. Bovendien bevat het een aantal (kopieën) van Franstalige brieven. De tekst is door minstens twee verschillende handen geschreven. Op het voorblad staat “Anvers” vermeld en een naam die we kunnen ontcijferen als “Elvere Cob”. Afgaande op het gebruikte dialect, mogen we stellen dat het handschrift ontstond in het hertogdom Brabant, mogelijk uit de omgeving van Antwerpen. Het manuscript dateert wellicht uit de tweede helft van de 17de eeuw, mogelijk zelfs uit de laatste decennia. Hieronder volgt een korte beschrijving, op basis van eigen vaststellingen en van handgeschreven notities van Prof. Braekman:

fols 1-36v: Kookboek in eenzelfde hand (eerste hand) met een honderdtal recepten.

fols 37r-42v: Medische recepten, grotendeels in het Nederlands, ook een aantal in het Frans.

fols 43r-49v: Blanco pagina’s.

fols 50r: Drie kookrecepten in het Nederlands (Brabants).

fol 51r-56: Brieven in het Frans door een vrouw (tweede, mogelijk derde hand) aan haar moeder en zuster met vermelding van “le cloistre de Muizen”, “ducasse” en “la ducasse d’Anvers”. Mogelijk zijn dit brieven van een Antwerps meisje dat op pensionaat zat te Brussel.

We hebben een wafelrecept uit het handschrift gemoderniseerd voor de nieuwsbrief van de vriendenvereniging van de Erfgoedbibliotheek. We zullen dit recept en onze moderne interpretatie ervan binnenkort ook op deze site publiceren.

Klik hier voor de beschrijving in de online catalogus van de Erfgoedbibliotheek. Klik hier voor een elektronische versie (PDF) van het kookboek.

Derde exemplaar eerste druk Koocboec ontdekt

Magirus druk 1612 exemplaar Etienne Coudeville titelpagina — Titelpagina

In een Belgische privéverzameling is een derde volledig exemplaar ontdekt van de eerste druk uit 1612 van het Koocboec oft Familieren Keukenboec van Antonius Magirus.

De ontdekking gebeurde door Etienne Coudeville, juryvoorzitter van de Zilveren Pollepel, een jaarlijkse culinaire wedstrijd die georganiseerd wordt in samenwerking met de West-Vlaamse editie van de Streekkrant. De wedstrijd viert overigens dit jaar (2010) zijn 35-jarige verjaardag.

Ik heb het exemplaar ondertussen gezien en kan de authenticiteit ervan bevestigen.Van de eerste Leuvense druk van het Koocboec bevindt zich slechts één exemplaar in een openbare bibliotheek, namelijk de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Het andere nog resterende exemplaar bevindt zich in een Nederlandse privéverzameling.

Herkomst van het exemplaar

De huidige Belgische eigenaar kocht het exemplaar tijdens zijn zomervakantie in Duitsland in het begin van de jaren zeventig in een klein brokantwinkeltje in Bonn. Het winkeltje werd uitgebaat door een oudere dame die eveneens kookboeken verzamelde, doch alleen Duitse. Omdat ze het boekje van Magirus niet kon lezen en ook de taal waarin het geschreven was niet kende, verkocht ze het. De huidige eigenaar betaalde er toen 25 Duitse Mark voor.

Toestand van het exemplaar

Magirus druk 1612 exemplaar Etienne Coudeville band — Band

Het exemplaar is in redelijk toestand. Vermoedelijke waterschade heeft het papier aan de binnenkant beschadigd, maar de bladspiegel is overal intact gebleven. Het exemplaar lijkt compleet, alhoewel we dit nog in detail moeten onderzoeken. Het papier is wel broos en het exemplaar zou eigenlijk dringend gerestaureerd moeten worden. In afwachting daarvan is het beter het zo weinig mogelijk te openen, omdat er bij elke manipulatie van het boekje stukjes papier afschilferen. Het boekje is ingebonden in een lichtbruine perkamenten band zonder enig opschrift. Het is niet duidelijk of dit de originele band is. Op de blanco laatste pagina’s staan handgeschreven notities van vorige eigenaren. Die moeten we nog ontcijferen. Wel is nu al duidelijk dat dit exemplaar op 28 mei 1844 in het bezit was van iemand uit Oostmalle in de provincie Antwerpen. Binnenkort komen we hier nog op terug.

Andere exemplaren van het Koocboec

Van het Koocboec van Magirus waren tot nu toe slechts vijf volledige exemplaren bekend: twee exemplaren van de eerste Leuvense editie uit 1612, twee van de Antwerpse herdruk uit 1655 en een van de Antwerpse herdruk uit 1663. Slechts drie openbare bibliotheken bezitten een exemplaar: de Koninklijke Bibliotheek in Brussel(eerste druk 1612), de Erfgoedbibliotheek in Antwerpen (herdruk 1663) en de Bibliotheek van de Universiteit in Amsterdam (herdruk 1655). In een Nederlandse privéverzameling bevinden zich twee exemplaren: een van de eerste druk en een van de tweede druk.

Nvdr.: Dit exemplaar werd op 10 oktober 2015 gekocht door de KU Leuven en bevindt zich nu in de Universiteitsbibliotheek.

Lezing over Vlaamse kookboeken in het Musée Départemental de Flandre, Hazebrouck

Op donderdag 5 juni gaf ik een lezing geven over ‘L’Histoire des livres de recettes en Flandre à l’époque moderne’ op de studiedag ‘Plateau Gourmand’ in het Musée Municipal d’Hazebrouck. De studiedag ‘Plateau Gourmand’ werd georganiseerd in het kader van de tentoonstelling ‘Gourmandise’ die van 4 april tot 6 juli loopt in het Musée Départemental de Flandre, dat tijdelijk is ondergebracht in het stedelijk museum van Hazebrouck (het Hôtel de la Noble-Cour in Cassel wordt momenteel verbouwd). Meer informatie over deze tentoonstelling, over de studiedag en andere omkaderende evenementen vindt u op de website van het Conseil Général du Nord. (Illustratie: ‘Nature morte’ van Jacob Van Es, een van de schilderijen op de tentoonstelling.)

Vlaamse kookboeken tot 1800

In 1984 schreef ik een artikel over Vlaamse kookboeken in de Nieuwe Tijd voor het ondertussen verdwenen maandblad Belgia2000. De elektronische versie van dit artikel vindt u hierna. De bibliografische verwijzing is aldus:

HILDE SELS “Les livres de cuisine flamands des temps modernes” in: Belgia2000. Toute l’histoire de Belgique. Décembre 1984, no. 13, pp. 34-42.

De paginanummers tussen vierkante haakjes verwijzen naar de paginanummering in Belgia2000.

P. 34

Le livre de cuisine flamand est une source peu étudiée dans (le domaine de) l’histoire de l’alimentation. Les livres culinaires illustrent pourtant de façon appropriée l’histoire de la gastronomie. Ils donnent un aperçu des recettes que certaines gens ont trouvées assez intéressantes à noter, à rassembler et – finalement – à éditer. En ce qui concerne la Flandre, 8 manuscrits et 7 ouvrages imprimés des Temps Modernes sont parvenus jusqu’à nous (Lire en fin d’article la liste détaillée de ces sources et les références concernant leur conservation). Lees “Vlaamse kookboeken tot 1800” verder